Hani i Elezit
Hani i Elezit shtrihet në pjesën jugore të Kosovës,afër kufirit me Maqedoninë. Ky vendbanim është ngritur në të dy anët e lumit Lepenc në dalje të Grykës së Kaçanikut. dhe ka një sipërfae prej 114 ha, 18 ari, 92 m.
Gryka e Kaçanikut,si në hyrje,ashtu edhe në dalje prej saj,ka qenë e banuar qysh në kohën e "Sundimit Romak".
Në këtë lokalitet është gjetur mbishkrimi latin i kohës romake,e cila perandori i kishte pushtuar viset "Iliro-Dardane",Si: Imp(eratori) Ceasari/divi Traiani Parthici f(ilio)/divi Nervae nepoti / Traiano Hadriano / Aug(usto) pr (o)pr (aetore) col (onia)Scupin (orum) m (ilia) p (assuum) VIII; (Ae)lia (ose ngjashëm diqka) / Clau-/dia/ coniu-gi (bene) m (erenti) p (osuit).
Aty ka ekzistuar edhe një fortifikatë Romako-Bizantine.Në Fushëgropen e Hanit të Elezit të sotëm,vendbanimet ilire kanë qenë të ndërtuara në afërsi të grykës,aty ku kanë qenë edhe rrugët e lashta,të cilat lidhnin Kosovën me Shkupin.Praninë e vendbanimit "Iliro-Dardanë" në trevën e Hanit të Elezit e bëjnë të qartë dhe bindëse materialet e gjetura arkeologjike të kohës antike.Përveq gërmadhave të një öcastelaö (kështjellë-fortifikatë) në këtë trevë janë zbuluar edhe materiale të rëndësishme kulturore arkeologjike,që flasin për praninë e popullatës "Iliro-Dardane" në këtë anë. Nuk ka të dhëna të shkruara se qfarë emërtimi ka pasur ky vendbanim në kohën e sundimit romak.Emërtimi i parë i këtij vendbanimi daton nga shek.XVI.Të dhënat e shkruara historike dëshmojnë se:Ane rrëzë të malit Sharr,në hartat e vjetra,deri vonë figuron vendbanimi me emŰrtimin SHARR i cili ka të bëjë me Hanin e Elezit të sotëm,për qka ka edhe dëshmi të tjera historike. (Sharr) si vendbanim përmendet në shek.XVI,në vitet: 1564,1589,1689,1690,1730,1775,1788,1812,1822 etj.
Mirëpo,më vonë ky vendbanim nuk përmendet më emërtimin (Sharr),por me një emërtim tjetër "Hani i Elezit".Si dhe më parë,edhe në kohë (shekulli XIX),komunikacioni transportues i mallrave me karvane kuajsh e qeresh.Ngaqë nëpër Grykën e Kaqanikut udhëtimi natën ka qenë i vështirë dhe i pa sigurt,karvanet qerreve dhe udhëtarët ndaleshin pa hyrë në grykë për ta kaluar natën.Meqë ishte nevoja e kohës sipas gojëdhënave dhe atyre të shkruara historike,në gjysmën e parë të shekullit XIX në këtë vendbanim ndërtohet një Han (HOTEL ose NGJAJSHEM Diqka) ekziston edhe sot .Hanin,që sipas disa të dhënave ka qenë viti i parë e ndërtuar në këtë vend,e ndërtoi një fshatar i quajtur ELEZ nga fshati "DIMCE" .Sipas pronarit të Hanit të Elezit,dhe vendi filloi të quhet Hani i Elezit. Pasi qe skishte asnje njeri qe banonte brenda në Han Te ELEZIT ,Pas këtij Hani,edhe Bajram Daci nga Pusat e Nikës,gjatë kohës së Sundimit Osman e hap një Han ose (HOTEL). Duhet theksuar se tokat e këtij vendbanimi ishin prona të fshatrave përreth Paldonica,Burimit (Seqishtës),Dëmjakut , Dimcës etj.
Në gjysmën e dytë të shekullit XIX me ndërtimin e hekurudhës (1873) afër Hanit,ndërtohet stacioni Hekurudhor i cili ekziston ashtu edhe ne ditet e sotit. Pas pushtimit të kësaj treve nga pushteti Serb,ata me qëllim të caktuar për ndërrimin e toponimeve shqipe,këtë vendbanim,që nga viti 1912 filluan që ata në administartën shtetërore,por jo edhe në popull ta quajnë Gjeneral Jankoviq,sipas gjeneralit famëkeq serb i cili me ushtrinë e vetë e pushtoi dhe bëri vrasje mbikëtëtrevë.
Gjithashtu vlen të përmendet se në administartën shtetërore,në vitin 1914,Hani i Elezit nuk ishte regjistruar si vendbanim dhe nuk ishte regjistruar asnjë banor i tij.Shkaku merret se Hani i Elezit ishte vetŰm një vendushqimi i karvaneve që shkonin në drejtim veri-jug dhe anasjelltas dhe azgjë tjetër. Këtë e dëshmon e dhëna se në vitin 1920 në Han të Elezit kishte vetëm dy kafene dhe një bakallhane,që furnizonte popullatën e kësaj treve përmes qendrës tregtare të Shkupit.
Që nga viti 1920 filluan të vendosen familjet shqiptare të fshatrave përreth.Këtu u vendosën familja Topojani dhe Vila nga fshati Demiraj (Neshaci),Imishtët nga Kaqaniku,Dacët,Bushët nga Pusat e Nikës,,Vilat nga Paldoniku dhe pastaj shumë të tjerë,pothuaj nga të gjitha fshatrat përreth kësaj treve,si nga Dimca,Burimi (Seqishta),Paldoniku,Pusat e NikŰs,Goranca,Rezhana e shumë të tjerë.
Në këtë kohë,ndoshta më parë ishin vendosur edhe disa familie Rome.
Si udhëheqës në fabrikë dhe në institucionet shtetërore si nëpunës vijnë e punësohen dhe jetojnë sebet.Fillojnë të hapen edhe disa shitore tregtare,punëtori zejtare etj.Fabrika e Qimentos e vitit 1936 ishte një mundësi e mirë për zhvillimin dhe punësimin e punëtorëve të kësaj ane.
Mirëpo,rritje të posaqme,fshati përjetoi pas ndërtimit të fabrikŰs së Qimentos në vitin 1956. Nga ky vendbanim (familje që ishin vendosur këtu nga fshatrat e afërta) dhe nga fshatrat përreth,shumë familie janë shpërngulur në Turqi,disa kanë mbetur në Maqedoni,Nga fshatrat Përreth. Ky vendbanim që nga viti 1913 e kishte statusin e komunës deri në vitin 1961,kur bëhet ndarja e re administartive,suprimohen rrethet dhe formohen komunat më të mëdha,siq ishte ajo e Kaqanikut,në kuadër të së cilës hyn edhe territori i komunës së Hanit të Elezit.
Në vitin 1944 Brigada XVI Maqedonase iu vërsul jugut të Kosovës,duke bërë masakra të shumta,kështu vetëm në fshatin e afërt të kësaj treve,në Bllacë u masakruan 128 Bllacjanë Ku ju dalin ne ndihme qytetaret e Hanit Te Elezit të Kaqanikut dhe nga e mbar Kosova .Këta i varrosën në pjesën veriore të Hanit të Elezit,Te Uji i Thartë,afër lumit Lepenc.
Sot ky vendbanim është rritur dhe zgjeruar në masë të madhe, është formuar edhe lagjja e e re te Uji i ThartŰ,Lagjja e Re.Lagjja Meliq-Bravë,Kashan etj. Sot,Hani i Elezit ka dy ndërrmarje shoqërore,disa ndërrmarje private dhe shumë dyqane zejtare,ku janë të punësuar me mijra punëtore, Sot në Han Të Elezit ekzistojne shum shtepi afer 11.000 (Njëmbëdhjetë mij) Banorë , Shkolla Fillore ,Shkolla e Mesme ,Fabrika e Cementos , Fabrika e Okiporit , Terminali Ose Sharr-Salloniti, Fusha e Futbollit sapo e Ndertuar Njashtu ka vënd edhe per rininë si p.sh: Kafiteri,internet,lojra,shum shum gjëra te tjera.
Shënimet statistikore: Në vitin 1948 kishte 86 shtëpi me 154 banorë,kryesisht shqiptarë dhe disa romë, në vitin 1953-121 shtëpi me 369 banorë, në vitin 1961-181 shtëpi me 724 banorë (354 shqiptarë,260 serb,18 malazez,92 të tjerë), Në vitin 1971-233 shtëpi me 1.324 banorë (1.195 shqiptarë,88 serb,5 malazez,66 të tjerë.), Në vitin 1981-299 shtëpi me 2.047 banorë (1.849 shqiptarë,42 serb,2 malazez,6 turq,20 muslimanë,128 të tjerë.). Sipas shënimeve të Sektorit për Emigrim dhe Refugjatë të LDK-së,në Han të Elezit në vitin 1998-1999 kishte 350 familie me 2.675 banorë.
Në vendin "Uji i Thartë" kishte 82 shtŰpi me 621 banorë. Në "Lagje të Re" kishte 115 shtëpi me 1.018 banorë; Në lagjen "Meliq-Bravë" kishte 46 shtëpi me 415 banorë. Nga agresori i pushtetit serb janë shkatërruar 5 shtëpi te lokaliteti Uji i Thartë si dhe në Lagjen e Re 2 shtëpi.Në luftë me armikun serb në vitin 1999 janë vrarë 4 pjesëtarë të UQK-së dhe nga pasojat e sajë 1 fëmijë dhe 1 i moshuar,kurse 1 person është zhdukur. Më 28 mars 1999 në mënyrë ultimative u dëbua popullata civile vendore,edhe pse aty për qdo ditë silleshin me trena dhe autobusë nga viset e tjera të Kosovës me mijra shqiptarë të dëbuar nga shtëpit e tyre.Gjatë luftës Qlirimtare të UQK-së,nga Hani i Elezit me rrethinë,në fronte të ndryshme të luftës u vranë 22 Persona ,prej tyre 13 "Dëshmorë" të lirisë,u plagosën 25 Persona,prej tyre 10 mbetën invalidë.
U plaqkitën të gjitha ndërrmarjet shoqërore dhe punëtorit zejtare private,shtëpit e banimit dhe institucione tjera,që shprehur në valutë kapin shumë në afro 10 milion Euro.Nga ofensivat e armikut në rrethinën e Hanit të Elezit u dogjën mbi 60 shtëpi banimi,sidomos në zonat e luftimeve në Pusat e Nikës Lagjja e Bushëve,Dacëve,Bravëve ,në fshatin Laq,Rrezanë,Gruanë,Kryenik etj
